Η Κριτική
Ανάλυση Λόγου (CDA) είναι μια πολυδιάστατη προσέγγιση, η οποία καταδεικνύει την
κοινωνική καταγωγή των γλωσσικών φαινομένων και επιδιώκει να αποκαλύψει όλες
τις κρυμμένες στρατηγικές, που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω
της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας, (Halliday, 1978). Στοχεύει να
αποκαλύψει τις συνδέσεις της γλώσσας, της δύναμης και της ιδεολογίας,
ώστε οι χρήστες της γλώσσας να συνειδητοποιήσουν τις εξουσιαστικές δομές της
κοινωνίας και της γλώσσας.
Στη σύγχρονη
κοινωνία η εξουσία ασκείται µε συναινετικά μέσα. Οι
άνθρωποι, αντί να εξαναγκάζονται να δράσουν αντίθετα µε το
προσωπικό τους συμφέρον, πείθονται να το κάνουν µε τη θέλησή τους, µέσω
της δράσης της ιδεολογίας των τάξεων. Σύμφωνα µε τον ίδιο, η γλώσσα
είναι το όργανο, µε το οποίο αναπαράγεται η ιδεολογία και ως εκ τούτου παίζει
σημαντικό ρόλο στον τρόπο κατανομής της ισχύος μέσα στην κοινωνία, (Graddol,
Maybin & Stierer, 2001).
Για τον
Fairclough, τα γλωσσικά φαινόμενα είναι ενός είδους κοινωνικά φαινόμενα και τα
κοινωνικά φαινόμενα είναι (εν μέρει) γλωσσικά φαινόμενα. Κάθε φορά
που δρούμε μιλώντας, ακούγοντας, διαβάζοντας, γράφοντας προσδιοριζόμαστε
κοινωνικά ασκώντας ταυτόχρονα µε τη σειρά µας επίδραση στην
κοινωνία. Ο Fairclough θεωρεί τη γλώσσα µια μορφή
κοινωνικής πρακτικής, και την αναλύει ως συνεχή λόγο και όχι ως απλό
κείμενο. Συγκεκριμένα, διακρίνει το κείμενο (text) στις πραγματικές
λέξεις που χρησιμοποιούνται, από το συνεχή λόγο (discource) στις
διαδικασίες παραγωγής και ερμηνείας του κειμένου (περίσταση επικοινωνίας,
υπονοούμενα, σκοπιμότητες, αιτίες, κίνητρα, προθέσεις ομιλητή κ.λπ.). Οι
άνθρωποι λοιπόν, ερμηνεύουν τα κείμενα ανάλογα µε τη γνώση του κόσμου που
μεταφέρουν σ’ αυτά και µε βάση την κοινωνική τους εμπειρία. Γι’ αυτό το λόγο θα
πρέπει να είναι ενήμεροι του ρόλου που διαδραματίζουν ώστε να μπορούν να
διαμορφώνουν εν μέρει οι ίδιοι τη μειονεκτική τους θέση μέσα στην κοινωνία και
την κοινωνική τους καταπίεση (Graddol, Maybin & Stierer, 2001). Έτσι,
γίνεται λόγος για τη φύση της ισχύος, τις ανισότητες στον καταμερισμό της σε συγκεκριμένες
κοινωνικές συναναστροφές και πώς ένα άτομο μπορεί να ελέγξει το λόγο
υιοθετώντας τις ανάλογες πρακτικές.
Η
Κριτική Ανάλυση Λόγου (CDA) συνδυάζει την κειμενική µε την κοινωνική ανάλυση
και εξελίσσεται σε τρία επίπεδα ανάλυσης, (Fairclough, 2001):
- Περιγραφή: διερευνάται το λεξιλόγιο (σχήματα, μεταφορές, συνωνυμίες, ευφημισμοί κλπ.), η γραμματική και η σύνταξη (εγκλίσεις, αντωνυμίες, παθητική - ενεργητική σύνταξη, ποιητικό αίτιο, ονοματοποιήσεις, κατάφαση, άρνηση, υπόταξη κλπ.) και οι κειμενικές δομές (τρόποι ελέγχου του λόγου, στρατηγικές εντυπωσιασμού κλπ.).
- Ερμηνεία: συσχετίζονται τα δεδομένα της περιγραφής µε τις κοινωνικές δομές και ιδεολογίες. Τι συμβαίνει, ποιο το θέμα, η δραστηριότητα, ο σκοπός. Γίνεται λόγος για τη «διακειμενικότητα», το διάλογο του κειμένου µε άλλα κείμενα.
- Εξήγηση: συντίθενται όλα τα παραπάνω σε ερμηνευτικά σχήματα και πλαίσια. Ο λόγος απεικονίζεται ως τμήμα της κοινωνικής διαδικασίας και ως κοινωνική πρακτική. Η συνειδητοποίηση αυτή αποτελεί τη ρίζα της κοινωνικής χειραφέτησης των υποκειμένων από τις παρελκυστικές λειτουργίες του λόγου.
